O Pinhor da Carminha

Non ti ho fatto né celeste né terreno, né mortale né immortale,
perché di te stesso quasi libero e sovrano artefice ti plasmassi
e ti scolpissi nella forma che avresti prescelto
Giovanni Pico della Mirandola

Arturo Baltar – A Bilbaína

No ano 2003, no marco dumha conferencia celebrada no Nexus Institute de Amsterdam, George Steiner afrontaba umha definición da identidade europea, sempre pendente na histórica tentativa de constituír un espazo político común.
Con unha proposta baseada en cinco axiomas, Steiner falaba dun continente herdeiro da filosofía de Atenas e da relixiosidade de Xerusalén. Pero, ademais destas 2 evidencias, debuxaba o intelectual francés un territorio concibido con dimensións e distancias a escala humana, cruzado con rueiros cheos de memoria e ocupado por cafés-tertulia que nos permitirían trazar o continente dumha a outra vila, como naquela vella lenda do mono que podía atravesar a península sen baixar das árbores.

E é que tanto ten se falamos do salmantino café Novelty ou do café Manuela, en Malasanha (ambos frecuentados pola nosa Carminha en distintos momentos da súa vida). Tanto ten que pensemos no madrilenho Café Gijón (onde Carmen Martín Gaite acadaba o seu primeiro galardón por El balneario), na Bilbaína, en plena rúa do Paseo ourensán, (perfectamente recreada por Arturo Baltar nun dos seus retablos), ou no Regueiro, en San Lourenzo de Piñor. Todos eles axudan a conformar o mapa de Europa e revelan a súa esencia mesma através das relacións que no seu interior teñen lugar.

Por outra parte, as distancias europeas posúen umha escala humana e transitable, podendo ser dominadas polo viaxeiro, como ponhen de manifesto os mil e un caminhos existentes no vello continente. En palabras do propio Steiner: Europa é aquel lugar onde ao camiñante “nunca lle parece estar moi lonxe do campanario da próxima aldea“¹.

Dereito a chorar

Que fácil é facer que a xente crea umha mentira,
e que difícil é desfacer novamente ese traballo

Mark Twain

Does anybody know what we are looking for?
Se conseguiramos trascender a esas obrigas e necesidades que experimentamos cada día como espanhois de ben (que ganhe o noso equipo de fútbol ou o noso partido político e -principalmente- que perda o rival, para poder rir del e humillalo en publico), colexiriamos sen demasiada dificultade en que nin Puigdemont, nin Aragonés, Torra, nin Mas (ufff, xa case non lembramos quen era este “demo“), presiden ningumha organización terrorista. Saberiamos sobradamente que Podemos non foi financiado por Irán (lugar desde onde, casualmente, si se financiou a un dos partidos responsables desta mentira), e teriamos claro que Oskar Matute non ten, nin tivo nada a ver con ETA, sendo na realidade un dos deputados máis combativos coa banda terrorista nos seus anos de parlamentario en Vitoria-Gasteiz.

Pero, sexa porque contemplar os insultos e descalificacións a outras persoas (a priori, máis afortunadas ca nós) faille ben á nosa frustración, ou sexa porque as mentiras e as inxurias riman ben no coro do absurdo co que decidimos afinar (pouco ou nada importa que non contenhan un aruxo de verdade), seguimos reforzando os postulados da lei de Brandolini ou do efecto Dunning-Kruger, mentres confiamos que umha frase curta no bar sexa máis que abondo para demostrar a nosa [in]competencia en deixarmos ás nosas fillas un mundo mellor do que atopamos.

Acariño galaico

«Vinimos por el agua – nos hicieron de barro.
El fuego de la vida – nos va secando.
Pasamos la pasión – que nos consume la savia – de la risa y el llanto.
Y al final quedamos – sin gesto – aprisionados.»
José Val del Omar

Manifesto Creyentes del cinema

“Yo quería fugarme del negro de los libros. Quería irme hacia la imagen luminosa. Como las mariposas son atraídas por la luz”. Así rezaba o primeiro punto do manifesto da Asociación Creyentes del Cinema (vinculada ás Misiones Pedagógicas), presentado no ano 1935 polo cinemista José Val del Omar. Un manifesto no que se plasman as bases do seu concepto de cinema total e que conforma -en por si- umha das moitas xenialidades do poliédrico artista e inventor granadino.

O prolífico autor (que ben merecería umha fonda inmersión na súa obra e na súa personalidade) é o responsable dumha triloxía cinematográfica rodada en Granada, Castela e Galicia, que leva por título “Tríptico elemental de España“. E foi precisamente neste achegamento á nosa terra (bon, non sei se foi antes umha cousa ou outra) onde coincidiu con un xove Arturo Baltar, que -pouco antes de tomar contacto cos artistinhas do Volter– participaba como actor-escultor na parte galega daquel tríptico –Acariño galaico- rodada no ano 1961.

Artuto Baltar nun fotograma de Acariño galaico

O filme foi reconstruido e completado por Javier Codesal no ano 1995 para a Filmoteca de Andalucía, apartir da montaxe e da sonorización que o propio Val del Omar tinha perfilado antes do seu pasamento, no ano 1982. Através das súas anotacións, sabemos que barallou outros títulos alternativos, tales como “Acariño de la Terra Meiga“,”Acariño a nosa terra” ou “Barro de ánimas“. Tamén sabemos que na recta final do postergado proxecto, pretendía engadir umha segunda canle sonora apartir de gravacións realizadas nas primeiras proxeccións da película. Umhas gravacións que recollerían o ambiente nos mesmos lugares e entre as mesmas xentes que deran orixe ao filme. Sexa como for, trátase dun documento audiovisual que aguanta ben o visionado neste primeiro cuarto do século XXI e que constitúe de por si un documento de interese para a nosa intra-historia cultural.

O Pazo das Eiroás

O Pazo das Eiroás -cuxa primitiva edificación foi reformada no século XIII– posúe umha espléndida solaina con escaleira de acceso, aínda que parte dela estea fechada por umha moderna galería de vidro. Tamén conta con un patio exterior non inscrito, limitado antigamente pola capela, que xa non existe, e dúas chemineas, umha de sección cadrada e a outra rectangular¹.

Recurro ao libro Ourense. Guía monumental, editado hai case 40 anos pola Deputación provincial, porque é un dos poucos sitios onde podemos atopar información deste monumento, pois o catálogo patrimonial de Galicia segue sen ser público, por máis que o Parlamento galego aprobara xa en 2016 a lei que obrigaba a publicitar o noso patrimonio cultural.
O outro lugar de consulta é o libro de María Teresa Rivera², obra de referencia para quen tenha interese nos pazos do noso territorio. Nel descubrimos que a Casa das Eiroás acolle “documentos datados desde o século XIV“, ou sabemos da fermosa fonte mural situada no extremo norte do patio, que Ben-Cho-Sey definira como “bella fuente con intencionado relieve y no menos picaresca inscripción“³.

Turentroidando

LA NOCHE 11-Feb-1964
ANTROIDADAS, por Lavandeira

Hai umhas semanas, pouco despois de escoitarmos o tradicional Kölle Alaaf ¹ no punto de partida do Fastnacht -o entroido máis madrugador do continente- conheciamos polos medios a negativa da Xunta de Galicia a concederlle ao entroido da cidade de Ourense o reconhecemento de interese turístico solicitado no pasado mes de marzo con umha inusitada présa provocada pola inminente convocatoria electoral.

Por máis que o entroido ourensán mereza un reconhecemento deste tipo (que non vou entrar agora nin na valoración nin na natureza do mesmo), o fastío chega máis umha vez cando descubrimos que nin sequera o concello de Ourense, a estrutura [política e administrativa] que mantemos entre toda a cidadanía con non pouco esforzo, conhece se existe este interese. E digo isto porque a día de hoxe -en pleno 2024- non temos datos de visitantes (nin intención de recollelos), non temos umha estimación obxectiva e realista do número de persoas que participan en cada Entroido, non sabemos canto interese suscita a nosa festa en buscadores web e non temos un proxecto de festa común en todo o termo municipal (nin a menor intención de crealo).

Tempo de defuntos

Na medida en que o agro vai suspendendo a súa fertilidade e a escuridade vai suplantando progresivamente á luz do sol, sabemos que vai chegando o tempo de defuntos. Un tempo que ten lugar entre o equinoccio de outono e o solsticio de inverno e que -de diversos xeitos ou con distintos nomes- non deixou de se celebrar nunca no noso país.

Dentro do ciclo festivo tradicional, novembro é o mes adicado á lembranza daqueles seres que xa non están con nós pero seguen na nosa memoria. Vemos como os cemiterios se enchen de flores e de luz, participando dumha tradición da que tantas veces renegamos. Cremos firmemente que é o momento no que pode aparecer a Santa Compaña (aínda que só sexa nos contos darredor da lareira) e aprendemos dos nosos maiores que non debemos recoller a mesa pola noite nin apagar as brasas do lume para que as ánimas dos nosos defuntos poidan comer e quentarse cando venhan visitarnos.

Filomena Dato

_{La Voz de Galicia 24-04-1912}

Teño unha casiña branca
N’a Mariña entre loureiros.
Teño paz e teño amor.
Estou vivindo n’o ceo.

Con estes conhecidos versos -inmortalizados anos máis tarde por outro ourensán de Bande-, Filomena Dato respostaba ao seu bo amigo Alejandro Pérez Lugín cando este lle perguntaba por que non quería ir vivir a Madrid, no marco dumha entrevista publicada o 24 de abril de 1912 no xornal La Voz de Galicia. A “interviú” coa que Lugín quixo sorprender á esquiva autora ourensá non ten desperdicio, nin polo contido nin polo estilo co que está redactada. Desde que Lugín colle un coche nos xardíns de Méndez Núñez, naquela manhá chuviosa de abril até a chegada ao pazo de Moruxo, onde a “boa, inxenua e noble” Filomena rexeita con graza a entrevista ao tempo que lle dá un caldinho de grelos, que “é gloria mesmamente“.

Eses mesmos versos, que ben puideran formar parte de Follatos, (publicado 2 décadas na imprenta ourensá de Antonio Otero Moldes), son os que tres anos máis tarde selarían a historia de amor entre Carminha e Gerardo no remate de La casa de la Troya, umha das novelas máis lidas da literatura espanhola, escrita polo propio Pérez Lugín. Non quero procurar os paralelismos da relación entre Lugín e Dato cos protagonistas da Estudiantina, que nin me corresponde nin tenho conhecementos abondo para facelo. O que si esperta máis o meu interese é aquel eixe cultural das Marinhas, -feminino e feminista- no que confluían Emilia Pardo Bazán, Sofía Casanova, Fanny Garrido e á nosa Filomena Dato, eixe ao que ben poderiamos sumar -na súa periódica visita estival- ao propio Alejandro Pérez Lugín, quen acaba falecendo na mesma comarca e tamén no mesmo ano que a autora de Follatos.

Filomena Dato Muruais nace en Ourense o 26 de xullo de 1856, sendo a maior dumha familia de 3 irmás e 2 irmáns. Da súa vida privada, pouco se sabe, aínda que se tedes interese podedes consultar a interesante obra do investigador ourensán Fernando Román “Filomena Dato. A poeta galega de entre séculos“, editado pola tristemente desaparecida Duen de Bux e que podedes atopar na libraría La Quinta, da rúa das Caldas. Medra intelectualmente na órbita de Lamas Carvajal e do Heraldo Gallego, onde talvez Filomena comece a forxar a súa personalidade desde o feminismo e desde o galeguismo, para se trasladar anos máis tarde ás Marinhas, onde se instala, mercede á súa irmá Aurelia e ao seu cunhado (delegado do goberno en Galicia) Juan César Patiño Pita da Veiga, no pazo de Moruxo, lugar no que permanecerá até a súa morte no ano 1926.

Os Pillos

_{1995. Marcial Dorado e Alberto Núñez Feijoo}

Vai para 10 anos que vimos por vez primeira A FOTO. O retrato -que sen dúbida conheces- amosa a un dos capos do narcotráfico galego xunto a quen no momento da imaxe ocupaba o número 2 da consellaría de Sanidade e hoxe aspirar a presidir o goberno de España, despois de ter ostentado durante 12 anos a presidencia da Xunta de Galicia.

Non sei se é o karma ou son as tempestades, pero a foto de Feijoo e Dorado, que axinha tentaron trivializar naquel ano 2013 tanto desde o goberno como desde os medios de comunicación galegos, lembraba aqueloutra aparecida catro anos antes, semanas antes do proceso electoral que propiciou a chegada do “neno dos Peares” á Residencia oficial de Monte Pío. A fotografía, na que podía verse ao Anxo Quintana no iate do construtor galego Jacinto Rey irrumpira numha das campañas electorais máis suxas e trampulleiras que se lembran (con moitos paralelismos -por certo- coa actual de 2023) como se fora umha razón de peso para queimar na fogueira ao ex-alcalde de Allariz, mesmo cando Quintana nin sequera tivera responsabilidades de goberno no momento en que fora tomada a foto.

Ka-ching!

A expresión inglesa ka-ching! fai referencia ao son dumha caixa rexistradora. Popularizada -anos atrás- pola canción homónima da canadense Shania Twain, emprégase xeralmente como umha especie de exclamación cando alguén está ganhando moitos cartos. Na capital termal de Galicia, onde gustamos especialmente de calquera lingua que non sexa a nosa, só nos falta por descubrir quen está facendo caixa, porque a sobreelevada factura dos excesos que estamos vivindo no último par de anos, xa sabemos abondo que imos ter que pagala entre todas e todos nós.

Mentres sigo tendo que agardar longas esperas e colas na rúa para acceder ao Rexistro do meu concello (algo que non ocorría 10 anos atrás, por exemplo), observo con incredulidade a renovación do firme no parque de San Lázaro… por terceira vez en pouco máis de 20 anos [Ka-ching!]. E mentres as organizacións sociais da cidade non dan abondo para compartir alimentos básicos coa multitude que acode na procura dun pouco de esperanza, alguén sobe o volume das orquestras máis caras do mercado (que pagas ti e pago eu, claro) para que non escoitemos as miserias e as necesidades das nosas veciñas e dos nosos veciños [Ka-ching!].

Desprestige

Lembro que era polo medio da semana. Na capital galaicoateniense estaba tendo lugar a 7ª edición do festival de cinema (o mesmo que deixamos esvaecer despois de soterrar millóns de euros na súa fallida organización) e un forte temporal deixaba varios incidentes no resto do país, entre os que destacaba a tráxica morte de 2 mulleres na Corunha ao caír un guindastre sobre o seu edificio. Despois do xantar, os “partes” horarios falaban discretamente dun petroleiro á deriva a 28 millas de Fisterra. Umha distancia demasiado cercana mesmo para un galego do interior, que contaxiaba dumha preocupación crecente na medida que iamos asimilando o que se nos vinha enriba: un buque con umha greta no casco, escorado 45 graos e cargado con 70.000 Tm3 de Mazut-100, un combustible pesado, de baixa calidade e altamente contaminante.

Naquela altura, a serie de moda na TVG (e talvez en toda a grella televisiva) era Mareas Vivas, umha ficción localizada en plena Costa da Morte, con aqueles 2 alter-egos de Laxe e Corme (Portozás e Cormelle) que entraban nos nosos fogares cada luns pola noite, tocando a “fibra xenética” mesmo de quen nunca chegariamos a imaxinar que a robaliza e a lubina son o mesmo peixe en distinto idioma. Entre os méritos daquela serie, incluiría sen dubidar o incremento da nosa autoestima por ofrecernos un producto audiovisual digno; que falaba de nós e na nosa lingua, con aquel seseo nerio-bergantinhán que aprendimos a imitar con orgullo, descubrindo quen somos sen complexos e con certa admiración, pouco tempo antes de que a división comercial dumha gran cadea de supermercados nos convidara a vivirmos como galegos.